تربیت رسانه‌ای فرزندان بر اساس قرآن و روایات: نقش مشورت والدین
لزوم مشورت در امور تربیتی فرزندان
اهمیت هماهنگی و انسجام در تربیت فرزندان
امروزه تربیت فرزندان بدون هماهنگی و انسجام در فرآیند تربیتی و تعامل یکپارچه والدین با فرزندان امکان‌پذیر نیست. قرآن کریم ضمن تاکید بر این موضوع، تلویحاً به تکلیف خانواده در تربیت فرزندان نیز اشاره دارد:
«وَاتَمِرُوا بَینَکُم بِمَعرُوفٍ» (طلاق/۶)
این آیه درباره فرزندان، کار را با مشاوره شایسته انجام دهید. «واتمروا» از ماده «ایتمار» به معنی مشاوره می‌باشد و «معروف» نیز شامل هرگونه مشاوره‌ای است که خیر و صلاح در آن باشد.
تفسیر علما از آیه طلاق
علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، بیان می‌کند:
«در آیه مورد بحث، ائتمار به صیغه امر آمده و خطابش به زن و مرد است و می‌فرماید درباره فرزند خود مشورت کنید تا به‌طور پسندیده به توافق برسید به‌گونه‌ای که هیچ‌یک از شما و فرزندتان متضرّر نشود».
(تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۱۷)
این آیه نشان‌دهنده اهمیت مشورت و هماهنگی والدین در تربیت فرزندان است.
نهی از اضرار به فرزندان (ترک تربیت فرزندان)
فرزندان به عنوان امانت‌های الهی
فرزندان امانت‌های الاهی در دستان والدین هستند. لذا برای شارع مقدس اهمیت دارد که والدین نه تنها در رشد جسمانی بلکه در کمال روحی و معنوی فرزندان کوتاهی نکنند و از این راه موجب ضرر رساندن به آن‌ها نشوند.
«لاتُضَارَّ والِدَهُ بِوَلَدِهَا وَ لا مَولُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ» (بقره/۲۳۳)
شیخ طوسی در تفسیر این آیه می‌فرماید که والدین نباید به فرزندان خود ضرر بزنند و از تعهداتشان نسبت به کودک کوتاهی نکنند.
پیامد ترک تربیت
ترک تربیت فرزندان به معنایی که در این بحث مطرح شده است، ضرر بر کودک است و از آن نهی شده است. بنابراین انجام تربیت اطفال واجب و متولی آن والدین می‌باشند. در عصر حاضر که رسانه به یکی از مهم‌ترین ابزارهای زندگی تبدیل شده است، رها کردن فرزندان در معرض محتویات مخرب اخلاقی و اعتقادی، قطعاً به ضرر آن‌ها خواهد بود.
روایات
اهمیت تربیت فرزندان در روایات
روایات عدیده‌ای دلالت بر لزوم تربیت فرزندان دارند. به عنوان مثال، امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرمایند:
«دَعِ ابنَکَ یلعَب سَبعَ سِنینَ وَ یُؤَدَّبُ سَبعَ سِنینَ وَ الزَمهُ نَفسُکَ سَبعَ سِنینَ فَاِن اَفلَحَ وَ اِلاّ فَلا خَیرَ فِیهِ»
(وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۷۵)
همچنین روایاتی وجود دارند که تربیت را به عنوان حق اولاد می‌دانند، مانند روایت حضرت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلّم):
«تُحَسَّنُ اسمَهُ وَ اَدَبَهُ وَ ضَعهُ مَوضِعًا حَسَنًا»
(الکافی، ج۶، ص۴۸)
تربیت رسانه‌ای فرزندان
تربیت رسانه‌ای فرزندان به مفهوم مصرف درست از رسانه است که فرزندان کمترین آسیب را از آن متحمل شوند و این از مصادیق تادیب صحیح و موضع نیک محسوب می‌شود.
سیره متشرعه
رویکرد خانواده‌های مسلمان
سیره مستمره مسلمانان این است که اولیا اطفال خود را ملزم به تربیت آن‌ها می‌بینند و سعی می‌کنند آن‌ها را از انجام آن‌چه موجب فساد اخلاق است محافظت نمایند. برخی فقها حتی تادیب و تعزیر اطفال را نیز مشمول سیره تربیتی می‌دانند.
مواجهه با رسانه‌های نوین
متشرعین به دلیل محافظه‌کارانه بودن، رسانه‌های نوظهور را با بدبینی می‌دیدند و از مطالعه کتب ضاله و استفاده از رسانه‌های مخرب منع می‌کردند. این رویکرد نشان‌دهنده اهمیت داشتن رویکرد محتاطانه و محافظه‌کارانه در مواجهه با رسانه‌ها است.
حکم عقل
عقل حکم می‌کند که برای دفع ضرر محتمل و جلوگیری از رها کردن فرزندان در دامن رسانه‌های مخرب، تربیت رسانه‌ای به‌طور جامع و متولیه بر عهده والدین است. تربیت صحیح فرزندان در جنبه روحی بسیار با اهمیت‌تر از امور جسمانی است و نادیده گرفتن آن می‌تواند منجر به بدبختی و هلاکت دائمی فرزندان شود.
روش‌ها و سبک‌های تربیتی خانواده در تربیت رسانه‌ای فرزندان
اصول قرآن کریم در تربیت
خداوند در قرآن کریم جامع‌ترین و کامل‌ترین اصول و روش‌های تربیتی را مطرح کرده است:
«ادْعُ إِلَى سَبِیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»
(نحل/۱۲۵)
این آیه نشان‌دهنده لزوم برنامه تربیتی جامع و منسجم است که شامل حکمت، موعظه و جدال نیکو می‌باشد.
روش اول: آگاهی بخشی و بصیرت دهی به فرزندان
اهمیت آگاهی بخشی
نخستین گام در تربیت رسانه‌ای، آگاهی بخشی و بصیرت دهی به فرزندان است. این امر موجب ایجاد باور عمیق در وجود آنان می‌شود و آن‌ها را وادار به تعقل و تفکر می‌کند.
استفاده از الگو برداری
فرزندان به خصوص در دوره کودکی از والدین خود الگو برداری می‌کنند. والدین باید رفتار و تعاملات خود با رسانه را به‌صورت عینی و ملموس در معرض دید کودک قرار دهند تا فرزند حدود و موازین مربوط به رسانه را به خوبی درک کند.
ابزارهای تربیت رسانه‌ای
استفاده از فیلم‌ها و هنرهای نمایشی می‌تواند ابزار ارزشمندی برای تسهیل تربیت رسانه‌ای کودکان و نوجوانان باشد. این ابزارها می‌توانند از نظر عاطفی کودکان را درگیر کرده و الگوهای مناسبی را به نمایش بگذارند.
روش دوم: پرورش عاطفه و انگیزه بخشی از طریق موعظه نیکو
تفاوت موعظه با آگاهی بخشی
موعظه با دل مخاطب ارتباط برقرار می‌کند و حالت رقت و صفا در او ایجاد می‌کند، در حالی که آگاهی بخشی بیشتر با عقل مخاطب سروکار دارد.
کاربرد موعظه در تربیت رسانه‌ای
در مواردی که آگاهی بخشی کافی نباشد، موعظه ملاطفت و دلسوزی می‌تواند موثرتر باشد. موعظه باید همراه با عزت نفس و محبت باشد تا فرزند از آسیب‌های رسانه‌ای محافظت شود.
موعظه متناسب با سن فرزندان
موعظه و نصیحت کودکان خردسال باید همراه با بازی، قصه و داستان باشد. برای فرزندان بزرگسال، موعظه باید همرا با تکریم شخصیت و عزت نفس انجام شود.
روش سوم: جدال نیکو
مفهوم جدال نیکو
جدال نیکو به معنای بحث و گفت‌وگوی سازنده است که هدف آن متقاعد کردن فرزند بدون استفاده از توهین و تحقیر است. این روش می‌تواند به تأثیرگذاری کلام در اعماق روح فرزند کمک کند.
کاربرد جدال نیکو
در مواجهه با فرزندان در اوج مقابله و رودرویی، خانواده باید از روش جدال نیکو بهره‌مند شوند تا فرزند را متقاعد به استفاده بهینه از رسانه کنند.
روش چهارم: تنبیه و اعمال مجازات بازدارنده
جایگاه تنبیه در تربیت
تنبیه به عنوان یکی از روش‌های تربیتی، به‌ویژه در مواردی که فرزند نسبت به آسیب‌های رسانه غافل باشد، می‌تواند مؤثر باشد. تنبیه باید متناسب با سن و روحیات فرزند باشد تا اثر بخشی لازم را داشته باشد.
نوع تنبیع مناسب
محروم‌سازی فرزند از استفاده از رسانه به عنوان بهترین نوع تنبیع در تربیت رسانه‌ای محسوب می‌شود. این روش باید به‌عنوان یک اقدام موقت و در شرایطی که روش‌های دیگر مؤثر نباشند، استفاده شود.
نتیجه‌گیری و پیشنهاد
با توجه به مبانی و ادله فقهی، خانواده‌ها نسبت به تربیت فرزندان دارای تکلیف شرعی هستند. در عصر حاضر، تربیت رسانه‌ای فرزندان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای تربیت رسانه‌ای فرزندان، می‌توان از سه روش اصولی در سه مرحله از زندگی فرزندان بهره برد:
- آگاهی بخشی: استفاده درست از رسانه و درک آسیب‌های آن.
- موعظه: برخورد عاطفی و انگیزه بخشی به فرزندان.
- جدال نیکو: استفاده از استدلالات متقن برای متقاعد کردن جوانان.
در نهایت، اگر فرزندان در معرض آسیب‌های رسانه باشند و فرصت لازم برای بهره‌وری از روش‌های مذکور فراهم نباشد، باید آن‌ها را از استفاده از رسانه محروم کرد. همچنین، تربیت رسانه‌ای فرزندان نیازمند هماهنگی میان خانواده، مدرسه و جامعه است تا به نتیجه مطلوب دست یابد.
پیشنهادات
- تدوین برنامه تربیتی رسانه‌ای جامع که دستورالعمل‌های لازم برای خانواده، مدرسه و جامعه را شامل شود.
- افزایش آگاهی و اطلاعات والدین در زمینه بهره‌مندی صحیح از رسانه‌ها.
- استفاده از ابزارهای تربیتی مانند فیلم‌ها و هنرهای نمایشی برای تسهیل فرآیند تربیت رسانه‌ای.
- ایجاد فضای گفتگو و تفاهم میان والدین و فرزندان برای ارتقای همبستگی و جلوگیری از اختلافات.
با اجرای این روش‌ها و توصیه‌ها، می‌توان به تربیت رسانه‌ای مؤثر و سالم فرزندان دست یافت و آن‌ها را در مسیر زندگی اخلاقی و معنوی هدایت کرد.
منابع
- طوسی، محمد بن حسن، تفسیر التبیان، ج۱۰، ص۳۷
- طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۳۱۷
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج۲۱، ص۴۷۵
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۶، ص۴۸
- سبزواری، سید عبدالعلی، مهذّب الاحکام، ج۲۱، ص۱۳۰
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، ج۲۱، ص۳۸۸-۳۸۹
- اکبری، ۱۳۸۷: ۲۰۱/۸۶
- حسینی، بی تا: ۷/۲۷۳
- و سایر منابع ذکر شده در متن اصلی.
پایان
با رعایت این اصول و روش‌ها، خانواده‌ها می‌توانند نقش مؤثری در تربیت رسانه‌ای فرزندان خود ایفا کرده و آن‌ها را به افراد مسئول و اخلاقی در جامعه تبدیل کنند.
این نوشته در دوفصلنامه مطالعات فقه و حقوق رسانه به قلم علی اصغر یعقوبی و رقیه سادات مومن نگاشته شده است.
دیدگاهتان را بنویسید